Prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji (SZO), zagađenost vazduha je najveći pojedinačni ekološki rizik za zdravlje. Prema zadnjoj procjeni 9 od 10 osoba udiše vazduh koji sadrži visok nivo zagađivača. Procjenjen je alarmantan broj umrlih od zagađenosti vazduha. Smatra se da čak 7 miliona ljudi svake godine umre zbog zagađenosti vazduha. U 2016. godini je zagađenost vanjskog vazduha prouzrokovalo oko 4,2 miliona smrti, dok zagađenost u domaćinstvu uslijed kuhanja sa zagađujućim gorivima i tehnologijama je uzrokovalo oko 3,8 miliona smrtnih slučajeva.
Izvori zagađenosti vazduha su različiti ali je najčešća podjela na:
- Vanjske zagađivače vazduha (industrija i energetski proizvođači, prašina, otpad, saobraćaj, poljoprivredna imanja,..)
- Unutrašnje zagađivače vazduha (kućna energija,…)
Postoji veliki broj zagađivača vazduha i bezbroj njihovih kombinacija. Međutim, Svjetska zdravstvena organizacija je izdvojila one koji nanose najveći štetu ljudskom zdravlju i životnoj sredini.
Kao najopasnije se smatraju: lebdeće čestice (PM), ozon (O3), azot dioksid (NO2), sumpor dioksid (SO2), ugljen monoksid (CO) i ugljikovodici (metan, etan, propan, butan,…).
Više o česticama koje zagađuju vazduh možete pročitati u članku Zagađivači vazduha (6 najopasnijih) – živite li na zagađenoj teritoriji.
Epidemiološke studije su pokazale da dugotrajno izlaganje zagađenju vazduha (tokom godina ili života) smanjuje očekivano trajanje života, uglavnom zbog kardiovaskularnih i respiratornih bolesti kao i raka pluća. Kratkotrajna izloženost (tokom sati ili dana) povišenom nivou onečišćenja vazduha može također prouzrokovati niz uticaja na zdravlje, uključujući uticaj na funkciju pluća, pogoršanje astme, porast respiratornih i kardiovaskularnih hospitalizacija i smrtnosti.
Prema Britanskom zdravstvenom forumu smanjenje onečišćenja vazduha od 1 µg / m3 bi moglo spriječiti oko 50.900 slučajeva koronarnog oboljenja srca, 16.500 moždanih udara, 9.300 slučajeva astme i 4.200 karcinoma pluća tokom perioda od 18 godina.
Način na koji zagađivači vazduha ulaze u tijelo i šta rade
Kada zagađivač vazduha uđe u tijelo, može imati efekat na različite organe i sisteme, a najčešće na:
- Oči, nos i grlo
- Pluća i respiratorni sistem
- Srce – bolesti srca i krvnih sudova, uključujući srčani udar i začepljenje arterija jedan su od glavnih efekata zagađenja vazduha
- Mozak – noviji dokazi ukazuju na to da zagađenje vazduha može imati uticaj i na mozak i da je najvejerovatnije povezano sa demencijom i kognitivnim padom
- Tijelesna masa – postoje dokazi koji povezuju zagađenost vazduha sa efektima ranog život kao što je niska porođajna težina.
Uticaj zagađenosti vazduha na životni vijek osobe
Izloženost zagađenom vazduhu ima različit uticaj na zdravlje, koji se javljaju u svakom stadijumu života, od prvih sedmica fetusa u maternici pa sve do starosti.
- Trudnoća – niska porođajna težina ploda kao i prerani porod
- Djeca – astma, sporiji razvoj funkcije pluća, sporiji opšti razvoj, više kašlja i težeg disanja (poznato kao zviždanje u grudima), početak ateroskleroze
- Odrasli – astma, koronarna bolest srca, moždani udar, rak pluća, hronična opstruktivna bolest pluća, dijabetes
- Stariji – astma, ubrzan pad plućne funkcije, rak pluća, dijabetes, demencija, srčani udar, zastoj srca, moždani udar.
Učinci zagađenog vazduha na zdravlje su složeni i variraju u težini uticaja. U nekim slučajevima šteta može biti postepena i možda neće postati vidljiva mnogo godina što je naročito slučaj ukoliko dođe do izloženosti zagađenom vazduhu u trudnoći i ranom razvoju djeteta.
Razvoj u ranom djetinjstvu: trudnoća, fetus u razvoju i djetinjstvo
Trudnoća i rano djetinjstvo su kritičan period za formiranje i sazrijevanje tjelesnih sistema i to je period u kojem se događaju najbrže promjene. Činioci koji negativno utiču na ljudski razvoj, uključujući zagađenost vazduha, mogu imati neposredni i dugotrajni uticaj na zdravlje osobe. Neki uticaji na zdravlje mogu se pojaviti tek kasnije u životu.
Kao što je već spomenuto, osim potencijalnih učinaka na rast fetusa, izloženost zagađenju vazduha, povezana je s niskom porođajnom težinom i preranim rođenjem.
Razvoj i opadanje plućne funkcije
Izloženost zagađenju vazduha u ranom životu može imati dugotrajan uticaj na funkciju pluća. Postoje dokazi da je proces normalnog rasta funkcije pluća kod djece potisnut dugotrajnim izlaganjem zagađenom vazduhu. Tokom djetinjstva postoji prirodni razvoj funkcije pluća i maksimalan razvoj je veoma važan, jer slaba funkcija pluća vodi ka manjim rezervama ukoliko se razvije plućna bolest.
Funkcija pluća u odrasloj dobi polako opada s godinama. Postoje i dokazi da zagađenost vazduha i život u blizini prometne ceste ubrzavaju pad funkcije pluća, kako za odrasle tako i za starije osobe. Minimiziranje navedenog je veoma važno kako bi se povećala rezerva, naročito ukoliko se bolest pluća razvije u kasnijem životnom dobu.
Astma
Astma, dugotrajno upalno stanje
disajnih puteva u plućima, dovodi do kašlja, piskanja, stezanja u prsima i
kratkog daha. Simptomi astme kod oboljelih mogu biti pogoršani različitim
stresorima, uključujući respiratornu virusnu infekciju, izlaganje alergenima i
epizode povišenog zagađenja vazduha.
Sve je više dokaza da zagađenje vazduha ima potencijalnu ulogu u izazivanju
astme, posebno u ljudi koji žive u blizini prometnih cesta, kao i da su okidač
koji može pogoršati simptome astme.
Kardiovaskularne bolesti (KVB)
Rizik od zatajenja srca, srčanog udara, aritmija (abnormalni ritmovi srca) i moždanog udara povećava se i sa kratkotrajnom i sa dugotrajnom izloženošću zagađenom vazduhu kod osjetljivih pojedinaca. To uključuje starije osobe i pojedince s postojećim kardiovaskularnim i respiratornim stanjima. Najsnažnije su asocijacije uočene kod finih PM, što je povezano s kardiovaskularnim morbiditetom i smanjenjem očekivanog trajanja života kao posljedica povećane smrti od KVB (i respiratornih bolesti i raka pluća).
Iako postoje čvrsti dokazi za odrasle, ostaje nejasno da li izloženost zagađenom vazduhu tokom djetinjstva utiče na razvoj KVB-a u kasnijem životu. Međutim, utvrđeno je da kod djece postoje promjene u biomarkerima kardiovaskularne funkcije, kao što su krvni pritisak i plućni arterijski pritisak, nakon izlaganja zagađenju vazduha.
Rak
Postoje jaki dokazi da je vanjsko zagađenje vazduha povezano s rakom pluća. Međunarodna agencija za istraživanje raka (IARC) je klasifikovala vanjsko zagađenje vazduha i PM iz vanjskog zagađenja vazduha kao kancerogene za ljude.
Iako postoje jaki dokazi za odrasle, postoje slabiji dokazi vezani uz uticaj na djecu. Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) u 2005. godini navodi da nije bilo dovoljno dokaza za zagađenje okolnog vazduha i raka u djetinjstvu. To može biti djelomično zbog rijetke pojave raka pluća kod djece. Međutim, kako se vjeruje da razvoj raka pluća može potrajati mnogo godina nakon izlaganja, neka istraživanja sugerišu da izloženost u djetinjstvu može doprinijeti razvoju raka u kasnijem životu.
Preporučene radnje i savjeti za zdravlje u zavisnosti od stepena zagađenosti vazduha
Velika Britanija, kao jedna od vodećih zemalja svijeta, mjeri Dnevni indeks kvaliteta vazduha (DAQI).
Dnevni indeks kvaliteta vazduha govori o nivou zagađenosti vazduha i pruža preporučene mjere i savjete o zdravlju. Indeks je označen brojevima od 1 do 10 i podijeljen u četiri pojasa, niska (1) do vrlo visoka (10). Tako se na jednostavan način daje podatak o nivou zagađenosti vazduha.
*u grupu rizičnih pojedinaca se računaju odrasli i djeca sa srčanim ili plućnim problemima imaju veći rizik od simptoma.
Više informacija o povezivanju Dnevnog indeksa kvaliteta vazduha sa zagađivačima vazduha možete pročitati u članku Zagađivači vazduha (6 najopasnijih) – živite li na zagađenoj teritoriji.
U ovom tekstu su korišteni podaci sa stranica:
Svjetska zdravstvena organizacija (WHO)
Javno zdravlje Engleske (Public Health England)
zrak.ekoakcija.org