U današnje doba, zagađivači vazduha i sama zagađenost vazduha je jedan od vodećih problema koji utiču na zdravlje svakog pojedinca.
Kako je navedno u članku Zagađenost vazduha – uticaj na zdravlje (7 miliona umrlih) postoje različiti izvori zgađenosti vazduha. Kao najopasniji zagađivači smatraju se:
- lebdeće čestice (PM)
- ozon (O3)
- azot dioksid (NO2)
- sumpor dioksid (SO2)
- ugljen monoksid (CO)
- olovo (Pb).
Upoznajte se sa 6 najopasnijih zagađivača vazduha
Lebdeće čestice (PM)
Lebdeće čestice, kao jedan od naopasnijih zagađivača vazduha, su supstance koje se najviše nalaze u nižim dijelovima troposfere. U čvrstom ili tečnom su obliku, raspršene u vazduhu. Lebdeće čestice mogu biti primarne ili sekundarne.
Primarne lebdeće čestice su one koje su iz nekog izvora emitovane direktno u atmosferu.
Sekundarne lebdeće čestice su one koje su u atmosferi formirane od prekursora. Kao glavni prekursori za formiranje sekundarnih lebdećih čestica su: sumporov dioksid (SO2), azot oksidi (smjesa azot monoksida i azot dioksida, NOx) i isparljivi organski spojevi.
U znanstvenoj i stručnoj literaturi se, s obzirom na njihovu dimenziju, označavaju suspendirane lebdeće čestice engleskim izrazom Particulate Matter, odnosno PM.
Lebdeće čestice na osnovu promjera (veličine) dijelimo u tri grupe:
- Grube čestice sa promjerom od 2,5 do 10 µm, označene kao PM10
- Fine čestice sa promjerom manjim od 2,5 µm, označene kao PM2,5
- Ultra fine (nano) čestice sa promjerom manjim od 0,1 µm, označene kao PM0,1
Odnos veličine lebdećih čestica može se dočarati slikom gdje je prikazana ljudska dlaka i zrno pjeska.
Na stranici Global ambient Air pollution možete provjeriti godišnju srednju vrijednost nivoa PM2,5.
Disperzija u organizam lebdećih čestica prikazana je na slikama ispod. Više o izvorima odakle nastaju kao i njihovim posljedicama na zdravlje možete pročitati u članku Zagađenost vazduha – uticaj na zdravlje (7 miliona umrlih).
Ozon (O3)
Ozon je gas sastavljen od tri atoma kiseonika. Javlja se u zemljinoj gornjoj atmosferi i na nivou tla. Ozon može biti dobar ili loš, ovisno o tome gdje se nalazi:
Dobar ozon. Ozon se prirodno javlja u Zemljinoj gornjoj atmosferi – 6 do 30 milja iznad Zemljine površine – gdje formira zaštitni sloj koji nas štiti od sunčevih štetnih ultraljubičastih zraka. Poznato je da ljudske hemikalije uništavaju ovaj dobri ozon i stvaraju tzv. „ozonske rupe“.
Loš ozon. U Zemljinoj donjoj atmosferi, u blizini nivoa tla, ozon nastaje kada zagađivači koje emituju automobili, elektrane, industrijski kotlovi, rafinerije, hemijska postrojenja i drugi izvori reaguju hemijski na prisustvo sunčeve svjetlosti. Ozon na razini zemlje je štetni zagađivač zraka.
Azot dioksid (NO2)
Azot dioksid je gas neugodnog mirisa. Mali dio, oko 1% ukupne količine azot dioksida i vazduhu se formira prirodno u atmosferi od munja ili kao proizvod biljaka, tla i vode.
Ostali dio azot dioksida nastaje sagorijevanjem goriva: uglja, nafte i plina. Većina azot dioksida u gradovima dolazi od vozila (oko 80%). Ostali izvori azot dioksida su rafiniranje benzina i metala, proizvodnja električne energije iz elektrana na ugalj, ostale prerađivačke industrije i prehrambena industrija.
Azot dioksid važan je zagađivač zraka jer doprinosi stvaranju fotohemijskog smoga koji može imati značajan uticaj na zdravlje ljudi.
Sumpor dioksid (SO2)
Sumpor dioksid je nevidljiv gas, neugodmog i veoma oštarog mirisa.
Oko 99% sumpor dioksida u vazduhu dolazi iz ljudskih izvora. Glavni izvor sumpornog dioksida jeste industrijska aktivnost koja obrađuje materijale koji sadrže sumpor, npr: nastajanje električne energije iz uglja, nafte ili plina koji sadrže sumpor. Neke mineralne rude sadrže sumpor, a sumpor dioksid se oslobađa prilikom prerade. Osim toga, industrijske aktivnosti koje sagorijevaju fosilna goriva koje sadrže sumpor mogu biti izvori sumpornog dioksida. Prisutan je i u emisijama motornih vozila kao rezultat sagorijevanja goriva.
Ugljen monoksid (CO)
Ugljen monoksid je bezbojni gas, bez mirisa koji može biti štetan ako se udiše u velikim količinama. Ugljen monoksid se oslobađa kada se nešto pregori. Najveći izvori CO su automobili, kamioni i druga vozila ili strojevi koji sagorijevaju fosilna goriva. Različiti predmeti u vašem domu, kao što su neprovjereni grijači prostora od kerozina i plina, curenja iz dimnjaka i peći, kao i plinske peći, također oslobađaju CO i mogu uticati na kvalitet vazduha u zatvorenom prostoru.
Olovo (Pb)
Olovo je ranije bilo dosta više zastupljeno kao zagađivač vazduha međutim, uklanjanjem olova iz benzina motornih vozila kao vodećeg izvora, nivoi olova smanjili su se za 98% između 1980. i 2014. godine.
Svi zagađivači vazduha imaju slične izvore nastanka. Svaki pojedinac može doprinijeti da se smanji nivo zagađivača vazduha.
Da li je vazduh gdje živite kvalitetan?
Živjeti na teritoriji koja ima minimalno zagađenje vazduha je spas za zdravlje.
Kvalitet vazduha mjeri se Indeksom kvaliteta vazduha (eng. AIQ). Na osnovu vrijednosti ovog Indeksa lako je ustanoviti eventualni stepen zagađenosti vazduha kao i moguće zdravstvene probleme koje građani mogu osjetiti nekoliko sati ili nekoliko dana nakon izlaganja zagađenom vazduhu.
Na slici ispod se nalaze kategorije Indeksa kvaliteta vazduha.
Na stranici Svjetsko onečišćenje vazduha: Indeks kvalitete vazduha u stvarnom vremenu možete provjeriti Indeks kvaliteta vazduha za cijeli svijet, u realnom vremenu. Na stranici se nalaze mjerne stanice koje su registrovane i aktivne i na kojima se vrše mjerenja.
Na ovoj stranici možete provjeriti ukupno zagađenje sa svim zagađivačima kao i pojedinačno za određeni zagađivač odabirom u gornjem desnom uglu u padajućem meniju na dijelu gdje piše Zagađivač.
Bosna i Hercegovina ima veoma malo registrovanih mjernih stanica zagađenosti vazduha, iako prema statistikama Svjetske zdravstvene organizacije u 2017. godini ima najveću stopu smrtnosti u Evropi pripisanu zagađenju vazduha. Međutim, ne postoje zvanični nacionalni podaci koji potvrđuju ili negiraju ovaj zaključak. Instituti za javno zdravlje u zemlji trenutno ne prikupljaju podatke o uticaju zagađenja vazduha na zdravlje i prenose rizike po životnu sredinu javnosti samo povremeno.
Federacija Bosne i Hercegovine ima veći broj mjernih mjesta na kojima se radi očitavanje zagađenosti vazduha u realnom vremenu, dok Republika Srpska ima manji broj mjernih stanica i ne dovoljno ažuriranih.
O preporučenim radnjama i savjetima za zdravlje u zavisnosti od stepena zagađenosti vazduha možete pročitati u članku Zagađenost vazduha – uticaj na zdravlje (7 miliona umrlih).